Het werkje van amper 3 euro (Franse uitgave) met een nochtans eenduidige oproep tot verzet en tot verontwaardiging over de stand en de gang van zaken in de wereld, maar ook een aanzet tot hoop en engagement, sloeg in Frankrijk en Franstalig België in als een vredesbom.

“Créer c’est résister. Résister c’est créer”, luidt de slotoproep aan jongeren van de auteur. Stéphane Hessel is niet de eerste de beste: “93 ans! C’est un peu la toute dernière page. La fin n’est plus bien loin”. Klinken de eerste zinnen van een essay dat als een moreel testament zou kunnen zijn.

Joods intellectueel milieu

Stéphane Hessel werd in 1917 in Berlijn geboren in een intellectueel gezin. Zijn vader was ook schrijver van Joodse komaf en zijn artistieke moeder Hélène Grund van Pruissisch-protestantse origine. In 1925 verkaste het gezin naar Parijs en het kunstzinnige milieu. De onconventionele liefdesverhouding ten huize Hessel was de inspiratie van het boek van moeders minnaar Henri-Pierre Roché en de latere film ‘Jules et Jim’ van François Truffaut.

Omringd door dat avant-gardemilieu, behaalde Stéphane op zijn 15de zijn baccalaureaat in de filosofie en ging aan de ‘Ecole Pratique des Hautes Etudes’ fenomenologie studeren, nadien aan de ‘School of Economics’ in Londen en de ‘Ecole Libre des Sciences Politiques’ en uiteindelijk de ‘Ecole Normale Supérieure’, het neusje van de zalm.

Rond 1941 vervoegt Hessel generaal De Gaulle en het verzet van ‘La France Libre’ in Londen. Ongedurig wordt hij pas in 1944 in Frankrijk gedropt om de bewegingen van de ‘résistance’ te coördineren met het oog op de bevrijding, maar hij wordt door de Gestapo opgepakt en zwaar gefolterd.

Zijn belagers probeert hij in verwarring te brengen door Duits – zijn moedertaal – te spreken. Büchenwald had de eindbestemming moeten zijn, maar Hessel slaagt erin om – de avond voor zijn terechtstelling – zijn identiteit te ruilen met een door tyfus gestorven medegevangene. Bergen-Belsen, een fabriek van V1- en V2-bommen zijn andere haltes en telkens probeert Hessel te ontsnappen.

Lange diplomatieke loopbaan

Eind 1945 start zijn diplomatieke carrière. Hessel bekleedt posten in Saïgon, Algiers, Genève, New York, is ambassadeur in China en bij de Verenigde Naties. Een lange diplomatieke loopbaan tot 1985 waarbij Hessel altijd veel aandacht heeft voor de rechten van de mens in zijn gastland.

Maar zijn belangrijkste missie beschouwt hijzelf zijn post als secretaris bij de Commissie van de Mensenrechten die in 1948 de ‘Universele Verklaring van de Rechten van de Mens’ opstelt.

Mensenrechten en waardigheid, daarvoor zet Stéphane Hessel zich nog altijd in: in 1996 voor de mensen-zonder-papieren die zich in Parijse kerken hadden verschanst. In 2006 en 2009 haalde hij zich schampscheuten over het hoofd omdat hij – als halve Jood – de Israëlische politiek in Gaza had bekritiseerd.

Het Israëlisch offensief noemde hij een ‘oorlogsmisdaad’ en zelfs een ‘misdaad tegen de menselijkheid’. Hij is peter van het Russell-tribunaal voor Palestina en bestempelde Israël als een ‘tirannieke staat’.

Afgelopen zomer riep hij nog op om Israël te boycotten. Het hek was van de dam en Hessel werd voor antisemiet uitgescholden. In een radio-interview verklaarde de auteur-diplomaat zich: “We zijn deelgenoot geweest van de Joden die uit de Shoah zijn gekomen en die een nieuw land wilden opbouwen, maar Israël zou een grote broer van de Palestijnen moeten zijn.”

“En ze zijn het tegendeel geworden: kolonisatoren en bezetter. De Palestijnen van Gaza willen maar één ding: gerespecteerd worden zoals iedereen op de wereld en ze wilden met hun buur Israël samenwerken. Maar de leiders van Israël zijn de laatste decennia zo verblind en zo dronken van hun overwinning in 1967. Het conflict heeft te lang geduurd en hun bondgenoten hebben Israël niet genoeg gedwongen om een definitieve oplossing te zoeken. Ook de Europese Unie is daarin te mak.”

“Europeanen voelen zich niet goed in hun vel”

Nochtans is de Europese eenmaking een belangrijk instrument voor Hessel. Hoewel hij een socialistische partijkaart had en indertijd medewerker van de Franse president François Mitterrand was, ondersteunde hij – samen met Daniel Cohn-Bendit en José Bové – de partijlijst van ‘Europe Écologie’: “Europeanen voelen zich niet goed in hun vel. Met deze financiële crisissen voelen mensen zich verloren.”

“Ze vinden dat er niets gebeurt, dat het ‘foutu’ is. Maar in Europa hebben we toch wel iets bereikt. De laatste 50 jaar is er in het Verenigd Europa samengewerkt. Jonge Europeanen snappen nog altijd niet goed waartoe Europa dient. Wij zijn Europeanen met zijn allen, maar onze capaciteit om iets te betekenen is nog te beperkt.”

De erbarmelijke levensomstandigheden in Palestina komen ook aan bod in dit recente boekje ‘Indignez-vous!’. De verontwaardiging over de toestand in Palestina is de belangrijkste drijfveer van dit pamflet van de voormalige verzetstrijder.

Kloof tussen arm en rijk

Maar Hessel foetert ook tegen de almaar groter wordende kloof tussen arm en rijk, over de grove competitiestrijd en de dictatuur van de banken en de financiële wereld, over het niet respecteren van fundamentele menselijke waarden, over de teloorgang van de sociale zekerheid die na de wereldbrand werd opgebouwd, over de ecologische rampen van de planeet, over het dwaas omspringen met grondstoffen, over de schabouwelijke behandeling van migranten, asielzoekers en mensen-zonder-papieren.

In datzelfde radio-interview werd Hessel heel persoonlijk: “Ik was zelf mijn hele leven een immigrant. Angst voor de anderen overheerst in Europa. Die angsten moeten worden bevochten. Europa is wat ze is geworden dankzij migratie. Identiteit is een ‘mélange’ van culturen. Volksbewegingen zijn weldadig voor Europa, zij het dat ze niet altijd gemakkelijk zijn. Maar we moeten de armoede uit de landen van migranten bestrijden. In afwachting laten we dan ten minste respectvol zijn tegenover die mensen die hier hun handen en hun energie willen geven aan onze ondernemingen. Dat is het dynamisme van Europa.”

Hoe de Roma in Frankrijk worden behandeld, strookt – volgens Hessel – niet met de intenties van de Universele Verklaring van de Rechten van Mens. Zijn pamflet ‘Indignez-vous!’ vertelt eigenlijk weinig nieuws en is een beetje het intrappen van openstaande deuren. En ook zijn oproep tot verzet is niet vernieuwend. Maar het is wel de stem van een man die zelf zijn hele leven gevochten heeft.

Alleen geweldloos verzet helpt

De enige mogelijke weerstand daartegen is volgens Hessel een geweldloos verzet en met zijn allen. “Een mens is pas echt mens als hij zich engageert”, zei de Franse filosoof Jean-Paul Sartre al.

“De toestand waarin we leven, is nooit gemakkelijk. Er zijn altijd mensen die zich niet moeien. En daartegen zijn er altijd minderheden die zich roeren en hun nek uitsteken. Dat is altijd zo geweest: overal in Europa zijn er zo’n kleine groepen die iets willen veranderen. Als al die bewegingen samenspannen, kan er iets gebeuren en daartoe wil ik mijn medeburgers oproepen, want dat kan het verschil maken.”

“In een gemondialiseerde wereld voelt iedereen zich in zijn klein hoekje gepakt door een machine waarvan hij de werking niet kent, laat staan kan domineren. Mensen neigen naar: laissez aller & laissez passer.”

En onverschilligheid vindt Hessel dé grootste dreiging van deze wereld: ik kan er niks aan doen. “Die zelfgekozen machteloosheid is gevaarlijk in deze tijden. Het kiezen voor het eigen kleine leventje … Ik begrijp de ontgoocheling, maar er moet wel hoop zijn. Mensen moeten bedenken dat ze niet alleen staan. Jongeren overal ter wereld kunnen zich door de nieuwe communicatiemedia verenigen en acties voor een écht betere wereld voeren.”

“Ontwikkelingsorganisaties, mensenrechtenorganisaties, kleine boerenvennootschappen die hun plaats op de markt veroveren en zo een inkomen voorzien voor kleine boeren. Leer die organisaties kennen en als je ziet dat er mensen zijn die iets proberen, dat geeft een stimulans om zelf je krachten daaraan toe te voegen. Verlies het vertrouwen niet, heb vertrouwen in jezelf en wees moedig zoals elke generatie dat deed, want elke generatie heeft haar eigen moeilijkheden. En hoop! Heb het lef om te hopen.”

Nieuw is de boodschap van verzetstrijder Stéphane Hessel dus niet, maar wel waardig: “mensen, verenigt u en reageer opdat het zou veranderen!”

‘Indignez-Vous! Is een uitgave van edition Indigènes, in de collectie ‘Ceux qui marchent contre le vent’, http://www.indigene-editions.fr